Thông hai lá dẹt có tên khoa học là Ducampopinus Krempfii, thuộc họ thông (Pinaceae). Đây là loài thông cổ với đặc trưng là có hai lá dẹt hình lưỡi kiếm, trên thế giới chỉ có độc nhất ở Việt Nam

Phân loại học

Thông hai lá dẹt có tên khoa học là Pinus krempfii, thuộc họ thông (Pinaceae). Đây là loài thông cổ với đặc trưng là có hai lá dẹt hình lưỡi kiếm, trên thế giới chỉ có độc nhất ở Việt Nam và có phân bố hẹp ở tỉnh Lâm Đồng. Đây là loài thông được nhiều nhà thực vật học trên thế giới hết sức quan tâm. Ban đầu, loài thông quý hiếm này được gọi là Pinus krempfii H. Lec. (thuộc họ Abietaceae), mang tên nhà thực vật học người Đức M. Krempf, người đầu tiên thu mẫu vật thông hai lá dẹt ở thượng nguồn Sông Mao trên độ cao 1.350m. Sau này, nhà thực vật học người Pháp là A. Chevalier đã lấy tên Ducamp, một quản đốc thủy lâm người Pháp, người tổ chức nên Cục lâm nghiệp ở Đông Dương, để đặt tên cho loài là Ducampopinus krempfii (Lec) A. Chev. nhưng cuối cùng thì tên chuẩn vẫn là Pinus krempfii Lecomte, và tên Ducampopinus krempfii (Lec) A. Chev. được coi là tên đồng nghĩa (synonyme). Người ta còn gọi loài thông này với cái tên khác nữa là thông Sré.

Phân bố

Trong công trình Thực vật học đại cương của Đông Dương, Hickel cho biết thông hai lá dẹt gặp ở độ cao 1.200 - 1.500m tại một vài khu phân bố chính ở Lâm Đồng, song nơi dễ tiếp cận nhất là vùng Cổng Trời. Vùng Cổng Trời trên dãy Hòn Nga thuộc xã Lát, huyện Lạc Dương, cách thành phố Đà Lạt 20km, khu phân bố có diện tích khoảng 750ha. Vào mùa khô, đường đến khu vực này không gặp trở ngại gì lớn. Từ năm 1989, chúng tôi đã có nhiều dịp đến đây để thu thập mẫu thực vật, cây con tái sinh, chụp ảnh và quay video về loài thông quý hiếm này.

Đứng xa vùng phân bố tự nhiên mấy kilômét cũng đã thấy tán lá hình quạt của những cây thông hai lá dẹt cao tuổi nổi lên rất rõ, chiếm lĩnh tầng tán trội của rừng. Càng lại gần, tán cây càng nổi bật và đây cũng là đặc điểm dễ nhận biết nhất của loài thông quý này.

Thông hai lá dẹt thường gặp ở độ cao trên 1.000m. ở Cổng Trời, cây mọc thành quần thụ lớn ở độ cao 1.600m. Trong đợt điều tra gần đây ở vùng núi Bidoup, chúng tôi cũng gặp thông hai lá dẹt mọc rải rác ở độ cao 1.600m trở lên.

Vùng núi Bidoup nằm trong khu bảo tồn thiên nhiên Thượng Đa Nhim, có diện tích trên 10.000ha, thuộc xã Đa Chay, huyện Lạc Dương, nằm dưới sự quản lý của hai trạm quản lý rừng đầu nguồn là trạm Long Lanh và trạm Đa Chay. Đây là khu phân bố thứ hai mà chúng tôi đã tới khảo sát và khu vực khảo sát thuộc địa phận Long Lanh, cách thành phố Đà Lạt 50km, có thể dễ dàng đi lại vào mùa khô.

Theo các tài liệu và các nhà khoa học thì ngoài hai vùng trên, thông hai lá dẹt còn có thể thấy ở một số nơi khác thuộc Lâm Đồng và Khánh Hòa; Poilane đã tìm thấy loài cây này ở vùng phụ cận Nha Trang và ở Đơn Dương; M. Schmid và Trương Văn Lên thấy có ở Suối Vàng, gần Đà Lạt; Lê Kim Biên thu được mẫu ở đèo Ngoạn Mục; Võ Văn Chi, Vũ Văn Dũng tìm thấy ở vùng Cổng Trời...

Một số đặc điểm sinh học - sinh thái

Thông hai lá dẹt thường gặp rải rác như là những cây đại thụ cao trên dưới 30m, đường kính có thể đạt 1,5-1,6m, đôi khi tới 2m. Tán của cây thường khá rộng, dày, sẫm màu và có hình rẻ quạt. Đoạn thân dưới cành lớn, hầu như không có cành nhánh, tròn đều và đâm thẳng vào tán lá.

Cây mầm thường có khoảng 10-13 lá mầm đầu tiên có hình xoắn cong về một hướng như lưỡi liềm, lá dài khoảng 2-3cm, sau đến là các lá nhỏ mọc quanh thân, dài 1,5-2,5cm. Khi cây ở độ tuổi non (5-20 tuổi), lá dài và rộng bản (dài 10-15cm) hơn lá cây trưởng thành, xếp như hai lưỡi kéo ở phần đầu cành. Khi cây trưởng thành, lá nhỏ và ngắn lại (dài 4-5cm), màu sẫm, mọc thành búi dày ở đầu cành, làm cho tán cây thông già trở nên dày và sẫm màu hơn.

Hạt màu nâu nhạt và có cánh trắng, khi chín, hạt có thể phát tán trong một phạm vi tương đối rộng và nón quả còn tồn tại một thời gian trên cây. Quả chín vào mùa mưa nên đây là một khó khăn lớn đối với việc thu thập hạt vì khó đến được rừng để xem xét và thu hái đúng thời gian.

Có thể gặp nhiều cây non tái sinh ngay dưới tán rừng rậm ở Cổng Trời, còn ở vùng Long Lanh, nhiều cây tái sinh bên các khoảng trống, đường mới ủi phục vụ khai thác Pơmu một vài năm trước đây. Cây tái sinh thường gặp nhất ở độ tuổi 1 đến 5, rất hiếm cây có đường kính từ 10 đến 40cm. Điều đó chứng tỏ rằng rừng thông hai lá dẹt ở Cổng Trời và Bidoup hầu như không có thế hệ trung gian. Việc duy trì các rừng thông này tồn tại lâu dài trong trạng thái tự nhiên với tổ thành loài cây ổn định đang là một câu hỏi lớn đặt ra đối với chúng ta.

Dưới tán những cây thông hai lá dẹt khổng lồ ở vùng Cổng Trời là những cây lá rộng đặc trưng cho rừng á nhiệt đới ẩm, như các cây thuộc họ sồi dẻ (Fagaceae), họ long não (Lauraceae), họ mộc lan (Magnoliaceae). Ngoài ra còn thấy hồi núi, thông lông gà, cau rừng, hồng rừng và các loài thực vật chỉ thị cho độ ẩm cao đặc trưng của rừng là cây tóc thần vệ nữ, đỗ quyên, rêu, các loài phong lan v.v... Phẫu diện đất ở đây cho thấy tầng thảm mục xốp, màu nâu sẫm, dày 20cm, tầng Ao cũng dày tới 20cm.

Khác với ở vùng Cổng Trời, ở vùng núi Bidoup, thông hai lá dẹt cổ thụ với đường kính 1,0-1,6m mọc xen với nhiều loài cây hạt trần quý hiếm khác, như thông năm lá Đà Lạt (Pinus Dalatensis), Pơmu, có khi còn gọi là thông hôi (Fokienia Hodgensii), bạch tùng (Podocarpus Imbricatus), hồng tùng (Dacrydium Pierrei) v.v... Đặc biệt là ngoài nhiều cây lá rụng đặc trưng, còn gặp cả hồi núi và cả cây quế đã bị chặt đổ ngang đường có vỏ rất dày và đường kính lớn (50cm).

Khu vực Long Lanh gần với đỉnh Gia-rít (1.900m), một trong ba đỉnh cao của dãy Bidoup, vài năm trước đây đã bị khai thác Pơmu, vì vậy ở đây chỉ còn gặp rất ít loài cây này, hoặc chỉ còn một số cây nhỏ. Giữa rừng thông ba lá và rừng già nguyên sinh là một khoảng trống rộng vài ba kilômét bao gồm toàn đồi trọc do hậu quả của việc phá rừng già làm nương rẫy, nên thông ba lá cứ lấn dần mãi vào rừng già. Nhờ đầu tư vào trồng rừng Đa Nhim mà mấy năm gần đây, việc đốt rừng làm nương đã phần nào bị chặn lại.

Thông hai lá dẹt sinh trưởng rất chậm, tăng trưởng đường kính khoảng 1mm/năm, như vậy nếu cây có đường kính 2,5m thì tuổi cây có thể đạt tới 1.000 năm, hoặc ít ra có tuổi hàng trăm năm.

Thực trạng và biện pháp bảo tồn

Do bị phá rừng làm nương, các rừng thông hai lá dẹt đang bị đe dọa, nhiều cây bị mất môi trường sinh sống tối ưu, bị chết rụi, nhiều cây quá già cũng tự đổ gãy. Tái sinh tự nhiên hầu như chỉ hạn chế ở giai đoạn cây mầm, lại gặp chủ yếu ở nơi có khoảng trống, ven đường; mặt khác lại thiếu vắng các cây tái sinh ở tuổi trung gian, nên khó có thể đủ sức thay thế những cánh rừng thông hai lá dẹt cổ thụ hiện đang tồn tại. Có thể nhận thấy rất rõ ngay trên đường đi, rừng thông ba lá nằm kề bên rừng thông hai lá dẹt, và khi rừng thông hai lá dẹt bị đốt phá làm nương rẫy, thông ba lá chiếm lĩnh dần vùng đất trống. Cứ xu thế đó rừng thông hai lá dẹt hỗn giao cây lá rộng sẽ bị thông ba lá thay thế trong một thời gian không xa.

Việc gây trồng thông hai lá dẹt ở ngoài vùng phân bố tự nhiên còn nhiều trở ngại, cần được nghiên cứu xem xét. Người ta đã đưa thông hai lá dẹt về trồng ở vườn hoa Đà Lạt và hiện còn một cây, song có sức sinh trưởng kém. Từ năm 1989, chúng tôi đã bứng một số cây thông hai lá dẹt tái sinh về trồng thử ở trạm lâm sinh Măng Linh (Đà Lạt), song do nhiều nguyên nhân nên sự tồn tại và sinh trưởng của chúng gặp nhiều khó khăn. Gần đây, chúng tôi tiếp tục các thử nghiệm gây trồng loài cây này ở Đà Lạt và tổ chức thu hái hạt để tìm hiểu khả năng nảy mầm của hạt giống, góp phần vào công tác bảo tồn exsitu loài thông quý hiếm này.

Trên cơ sở đầu tư của Bộ khoa học, công nghệ và môi trường, đề tài Bảo tồn nguồn gen thực vật rừng do Viện khoa học lâm nghiệp Việt Nam chủ trì từ năm 1988, đã phối hợp với các cơ quan chức năng và địa phương như với Cục kiểm lâm và đặc biệt là với Sở nông lâm thủy Lâm Đồng, Ban quản lý rừng đặc dụng Lâm Viên (Đà Lạt), Trung tâm nghiên cứu lâm sinh Lâm Đồng (thuộc Viện), đã nhiều lần tiến hành điều tra, khảo sát tại hai vùng phân bố chính của thông hai lá dẹt là vùng Cổng Trời và vùng Long Lanh, đã thu thập hạt, cây con tái sinh, thử nghiệm gây trồng và đề xuất phương án bảo vệ cho loài thông này.

Cùng với nhiều cơ quan và cá nhân các nhà khoa học khác, chúng tôi đã đề nghị với các cơ quan chức năng đưa khu Cổng Trời thành rừng cấm với tổng diện tích khoảng 600ha, để có thể duy trì tình trạng nguyên vẹn của rừng.

Đối với vùng Bidoup, chúng tôi đề nghị đưa khu bảo tồn thiên nhiên Thượng Đa Nhim thành một vườn quốc gia, có diện tích khoảng 10.000 - 15.000ha, để không chỉ bảo tồn lâu dài loài thông hai lá dẹt, mà còn tạo cơ hội bảo vệ nhiều loài hạt trần quý khác. Có thể nói, hiếm có nơi nào lại quy tụ với số lượng đủ lớn và đa dạng các loài cây quý như thông hai lá dẹt, thông năm lá Đà Lạt, Pơmu, bạch tùng, hồng tùng v.v... như ở vùng Bidoup này.

Bảo tồn insitu (bảo tồn tại chỗ) là biện pháp bảo tồn hữu hiệu nhất vì nó duy trì hệ sinh thái phù hợp với điều kiện sống hiện tại của loài, với các điều kiện khí hậu, đất đai ổn định, tổ thành loài cây đã phát triển và tiến hóa cùng nhau theo thời gian và nay được giữ ở tình trạng tối ưu.

Mặc dù đã đôi lúc hoặc đôi chỗ bị xâm phạm, song mới xảy ra ở vùng ngoại vi, các khu rừng thông hai lá dẹt nói chung vẫn còn nguyên vẹn, do vậy việc bảo vệ có nhiều thuận lợi. Khó khăn cơ bản vẫn là vốn đầu tư cho công tác bảo vệ, đầu tư cho dân trồng rừng ở các vùng đệm, đầu tư quy hoạch và đưa dân vào cuộc sống ổn định, bảo đảm thu nhập thì có thể tránh được việc đốt phá rừng làm nương rẫy.

Do những khó khăn về tái sinh tự nhiên trong rừng già nguyên sinh, nên bảo tồn exsitu cũng đóng một vai trò không nhỏ. Thu thập hạt và cây con tái sinh về gây trồng thử là những cố gắng cần thiết, song cần bảo đảm nguyên tắc là thu hái hạt từ nhiều cây mẹ, từ nhiều điểm trong vùng phân bố và từ nhiều vùng, để bảo tồn nguồn gen có được nền tảng di truyền đủ lớn.

Mặc dù mới là những bước đầu tiên, song công tác bảo tồn nguồn gen cây rừng chắc chắn sẽ có được những đóng góp đáng kể vào việc bảo vệ sự đa dạng sinh học, bảo vệ những nguồn gen quý hiếm của đất nước, cho hiện tại và cho cả tương lai.
Theo Caycanhthanglong